 |
| Η κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους το 1204. Μικρογραφία του 15ου αιώνα, Παρίσι, Bibliothèque de l' Arsenal. |
Θεόδωρος Ι. Ζιάκας
Φτάνοντας σε τέτοια ερωτήματα, εγκαταλείπουμε αναγκαστικά το έδαφος της πολιτικο-ιστορικής ανάλυσης, για να εισέλθουμε σε άλλα εδάφη, όπου τα πολιτικο-ιστορικά εννοιολογικά εργαλεία κρίνονται εκ των πραγμάτων αδόκιμα.
Παράδειγμα: ο πιο προωθημένος πολιτικο-ιστορικός προβληματισμός μας γύρω από τα αίτια της βυζαντινής κατάρρευσης. Αναγκάζεται να αρκεστεί στις εξωτερικές αιτίες: στην απροσμάχητη βαρβαρική περικύκλωση. Ήταν τόσο δυσμενής για τη Ρωμανία ο εξωτερικός συσχετισμός δυνάμεων, που η «αδιαμφισβήτητη αναγέννηση του ελληνισμού, από τον 11ο αιώνα και μετά»,15 ήταν καταδικασμένη.
Το παράδοξο όμως με το Βυζάντιο είναι ότι η κρίσιμη κατάρρευσή του, από την οποία δεν μπόρεσε ποτέ να συνέλθει, συνέβη στις αρχές του 11ου αιώνα, έπειτα από το θάνατο του Βασιλείου Β' (976-1025), όταν δεν υπήρχε πλέον επίφοβος εχθρός στα σύνορα. Οπότε: «αφοσιώθηκαν στις μεταρρυθμίσεις»:16 διέλυσαν το στρατό και άδειασαν το δημόσιο ταμείο• με αποτέλεσμα τη μοιραία πανωλεθρία στο Ματζικέρτ το 1071.17 Συνέβη δηλαδή ακριβώς το αντίθετο από το υποστηριζόμενο: το Βυζάντιο κατέρρευσε όταν και επειδή εξέλιπε η εξωτερική απειλή. Πώς ερμηνεύεται αυτό;
Δεύτερο παράδειγμα: οι απαρχές της Τουρκοκρατίας στη Μικρά Ασία. Αν είναι αλήθεια όσα γράφει ο Σπύρος Βρυώνης για την εποχή αυτή,18 πρέπει να συμπεράνουμε ότι η τουρκική εισβολή στη Μικρά Ασία συνάντησε, σε μεγάλο ποσοστό, την ειρηνική προσχώρηση και τον εθελοντικό εξισλαμισμό μεγάλων ελληνικών πληθυσμών. Απ' όσο ξέρω ούτε ένα μάρτυρα δεν έχει να αναφέρει η Εκκλησία για την πρώιμη Τουρκοκρατία.19 Γιατί συνέβη αυτό; Γιατί οι μικρασιατικοί ελληνικοί πληθυσμοί έφτασαν στο σημείο να ξεπουλήσουν την ταυτότητά τους; Πώς ερμηνεύεται η εθνική τους μετάλλαξη; Οι διάφορες αντιρρήσεις που έχω ακούσει, ότι δεν επρόκειτο τάχα για «αυθεντικούς» ελληνικούς πληθυσμούς ή ότι κακώς θέτουμε τέτοιο ζήτημα, γιατί «εξωραΐζουμε την τουρκική βαρβαρότητα», απλώς παρακάμπτουν το πρόβλημα.
Το ερώτημα είναι εξαιρετικά αιχμηρό, ειδικά για το ανατολικό σκέλος της υποτιθέμενης «αντιστασιακής» μας ταυτότητας: Μήπως λειτουργεί «κάτι», στο εσωτερικό του Ελληνισμού, που σε ορισμένες συνθήκες του αλλάζει την πίστη και κάνει τον Έλληνα να γίνεται Τούρκος;20
Δεν απαντώνται, νομίζω, τα ερωτήματα αυτά, απ' «όλες τις πιθανές εκδοχές που έχουν προταθεί». Ενώ εξηγούν την κατάρρευση, αναδεικνύουν συγχρόνως την προβληματικότητα των εν λόγω εκδοχών. Υποθέτουν, οι εκδοχές αυτές, σχέσεις ισοδυναμίας ανάμεσα στη δυνατότητα αποφυγής της κατάρρευσης και στη δυνατότητα «αναγέννησης του ελληνισμού». Συγχρόνως όμως αναγνωρίζουν, ως «αναγέννηση», κυρίως τις «ελληνίζουσες» εκδηλώσεις των υστεροβυζαντινών λογίων, χωρίς να εξετάζουν αν αυτές ήταν, όντως, συμβατές με την αποτροπή της κατάρρευσης. Η τελική κατάρρευση έχει, βεβαίως, την εξήγησή της στο πεδίο των εξωτερικών συσχετισμών ισχύος. Ποιος μπορεί να διαφωνήσει με όσους επικαλούνται τη βαρβαρική υπεροχή; Οι Τούρκοι και οι Φράγκοι είχαν καταστεί ισχυρότεροι. Πριν όμως χαθεί το παιχνίδι στο επίπεδο των εξωτερικών σχέσεων, είχε ήδη χαθεί στο εσωτερικό πεδίο. Κι εδώ είναι το πρόβλημά μας.
Από το βιβλίο: Θεόδωρος Ι. Ζιάκας, Ο σύγχρονος μηδενισμός, Εκδόσεις Αρμός
15. Ο Γιώργος Καραμπελιάς συνοψίζει σε δύο «όλες τις πιθανές εκδοχές που έχουν προταθεί», για να συνταχθεί με την πρώτη: α) Των Παπαρρηγόπουλου, Σβορώνου, Βακαλόπουλου, Κρουμπάχερ, Ράνσιμαν, Όλερ: ότι λόγω των εξωτερικών πιέσεων «ό βυζαντινός ελληνισμός δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει την αδιαμφισβήτητη Αναγέννησή του από τον 11ο αιώνα και μετά», β) Των Γίββωνα, Χέγκελ, Βολταίρου, Ρόμιλυ Τζέκινς, Σύριλ Μάνγκο, Στέλιου Ράμφου: ότι το Βυζάντιο δεν μπόρεσε να φτάσει στην «Αναγέννηση» για εσωτερικούς λόγους (1204, σσ. 450-451).
16. Οι εξωτερικοί πόλεμοι και οι στάσεις έχουν τερματιστεί. Οι εχθροί έχουν ειρηνεύσει και οι υπήκοοι μας έχουν συμφιλιωθεί. Τα ζητήματα των Ρωμαίων βρίσκονται τώρα σε μεγάλη ηρεμία. Τίποτα δεν αποσπά την προσοχή μας. Με την ευχή του Θεού επικεντρώνουμε όλες μας τις προσπάθειες στη μεταρρύθμιση της πολιτείας, δήλωνε το 1047 ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Θ', ο λεγόμενος Μονομάχος (1042-1055). (Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Η βυζαντινή υψηλή στρατηγική, σσ. 281-282, εκδ. Ποιότητα, Αθήνα 1999.)
17. Την ίδια εποχή οι Νορμανδοί επιτίθενται από τη Δύση. Το 1071 κατέλαβαν το Μπάρι, σταθεροποίησαν την κυριαρχία τους στην Κάτω Ιταλία και Σικελία και δέκα χρόνια αργότερα μετέφεραν τις πολεμικές επιχειρήσεις τους στις απέναντι ελληνικές ακτές.
18. Σπύρος Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού, μτφρ. Κάτια Γαλαπαριώτου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000.
19. Βλ. και Heath Lowry, Η φύση του πρώιμου οθωμανικού κράτους, μτφρ. Στέφανος Παπαγεωργίου, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2004.
20. Για την υπόθεση αυτή βλ. Αὐτοείδωλον ἐγενόμην, σσ. 258-263.